Ο ΣΥΝΘΕΤΗΣ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑΣ Γράφει η Νατάσα Παπαστάθη, καθηγήτρια μουσικής

Richard Wagner (1813-1883)

«Το πιο παλιό, το πιο αληθινό, το πιο ωραίο όργανο της μουσικής, η μόνη αρχή στην οποία η μουσική μας οφείλει την ύπαρξή της είναι η ανθρώπινη φωνή»

Richard Wagner

Ο δημιουργός του μουσικού δράματος

Γερμανός ρομαντικός συνθέτης όπερας, αρχιμουσικός, ποιητής, μουσικολόγος και συγγραφέας – δοκιμιογράφος.

Στις 22 Μαΐου του 1813 γεννιέται στη Λειψία, στην πόλη που δόξασε ο Μπαχ, η σπουδαιότερη φυσιογνωμία της γερμανικής ρομαντικής όπερας ο Ρίχαρντ Βάγκνερ. Η επαφή του με το θέατρο ξεκινάει από πολύ μικρή ηλικία, μια και η οικογένειά του έχει στενή σχέση με αυτό, αφού ο δεύτερος σύζυγος της μητέρας του ήταν ηθοποιός. Ο Βάγκνερ παίρνει μια γερή μόρφωση, τόσο κλασική, όσο και μουσική: από το 1828 σπουδάζει σοβαρά σύνθεση γράφοντας τα πρώτα του ορχηστρικά έργα, στο δε Πανεπιστήμιο της Λειψίας τελειοποιεί τις γνώσεις του στην φιλοσοφία. Μελετά τον Σοπενχάουερ και επηρεάζεται από την πεσιμιστική του φιλοσοφία. Βέβαια, δεν είναι ο μόνος φιλόσοφος που τον επηρεάζει. Αργότερα, θα γνωριστεί με ένα άλλο Γερμανό φιλόσοφο τον Νίτσε και η φιλία μαζί του θα έχει επίδραση στο έργο του.

Η ζωή του Βάγκνερ υπήρξε πολυτάραχη. Επαναστάτης στα νιάτα του παίρνει μέρος στην εξέγερση του 1848 και κυνηγημένος απ’ την αστυνομία καταφεύγει στη Ζυρίχη όπου μένει περίπου μια δεκαετία. Ήδη έχει γράψει την πεντάπρακτη όπερα «Ριέντσι» και τον «Ιπτάμενο Ολλανδό» που είναι και η πρώτη όπερά του, καθιερωμένη στο ρεπερτόριο των θεάτρων. Στην όπερα αυτή διακρίνουμε επιδράσεις από τον Βέμπερ. Κατ’ αυτόν, η όπερα είναι η υψηλότερη μορφή τέχνης. Συνδυάζοντας δράμα, ποίηση, μουσική και θέαμα, η όπερα παρείχε μια εμπειρία, που εκείνος πίστευε ότι είχε τη δύναμη να ανεβάσει τους ανθρώπους σε υψηλότερο επίπεδο ύπαρξης.
Λίγο αργότερα τελειώνει τον «Τανχόιζερ». Είναι η περίοδος που η κριτική τον χτυπά αλύπητα με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζει φοβερά οικονομικά προβλήματα. Βρίσκει τη σωτηρία στο πρόσωπο του θαυμαστή και ευεργέτη του, Βασιλιά Λουδοβίκου Β της Βαυαρίας.

Στα 1850 κι ενώ βρίσκεται ακόμη στην Ελβετία, ο Λιστ πρωτοπαρουσιάζει στη Βαϊμάρη το «Λόενγκριν».

Βαθύς στοχαστής, γνώστης της ιστορίας και της φιλοσοφίας ο Βάγκνερ δεν εμπιστεύεται τα λιμπρέτα (κείμενο της όπερας) του σε άλλους. Τα γράφει ο ίδιος, αντλώντας τα σκοτεινά και τραγικά θέματά του από τη γερμανική μυθολογία και ιστορία.

Ένα μεγαλεπίβολο σχέδιο ξεκινά τώρα: αρχίζει να σχεδιάζει την τετραλογία «Το δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν» που αποτελείται από τέσσερα μουσικά δράματα: «Ο χρυσός του Ρήνου», «Βαλκυρία», «Ζίγκφριντ», «Λυκόφως των Θεών». Θα χρειαστούν 25 περίπου χρόνια για να τελειώσει το τεράστιο και το πολύπλοκο αυτό έργο. Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθεί ότι ο συνθέτης επινόησε γι’ αυτή τη σύνθεση την «Τούμπα του Βάγκνερ», ένα ορειχάλκινο μουσικό όργανο το οποίο έχει στοιχεία από το γαλλικό κόρνο και το τρομπόνι. Στην πορεία χρησιμοποιήθηκε από τον Μπρούκνερ, το Ρίχαρντ Στράους, Μπάρτοκ κ.α.

Εν τω μεταξύ, ολοκληρώνει την όπερα «Τριστάνος και Ιζόλδη» που παρουσιάζεται στο Μόναχο στα 1865. Τώρα πια η ορχήστρα του έχει γίνει ιδιαίτερα εύγλωττη και εκφραστική και αυτό οφείλεται εν μέρη στο λάιτμοτιβ (leitmotif), βασικό χαρακτηριστικό στη όπερα του Βάγκνερ που είναι ένα σύντομο μουσικό σχήμα καθοριστικό ενός προσώπου μιας ιδέας ή ενός πράγματος.

Εξορίζεται για πολιτικούς λόγους και καταφεύγει και πάλι στην Ελβετία. Στα έξι χρόνια που μένει εκεί, συμπληρώνει τους «Αρχιτραγουδιστές της Νυρεμβέργης». Η υπόθεση ξετυλίγεται στη μεσαιωνική Γερμανία και οι ήρωές του σ’ αυτή την περίπτωση είναι απλοί καθημερινοί τύποι. Εδώ επίσης γράφεται ένα μέρος από την τετραλογία του, ο «Ζίγκφριντ».

Το 1870 παντρεύεται την Κόζιμα, την κόρη του Λιστ, η οποία προηγουμένως ήταν παντρεμένη με τον μαέστρο Χανς φον Μπύλοφ. Στα παιδιά τους έδωσαν τα ονόματα Ιζόλδη και Ζίγκφριντ(!)

Δύο χρόνια αργότερα, θεμελιώνεται ένα θαυμάσιο θέατρο στο Μπαϋρόιτ πάνω σε δικά του σχέδια με την οικονομική βοήθεια του πολυσυζητημένου Λουδοβίκου Β, που του παραχωρεί και ένα άνετο σπίτι για να ζήσει με την οικογένειά του.

Τελευταίο του έργο, ιερό μουσικό δράμα είναι ο «Πάρσιφαλ» που ολοκληρώνεται στα 1882. Η όπερα αυτή είναι ακόμη πιο προωθημένη αρμονικά από τον «Τριστάνο».

Ήδη η υγεία του παρουσιάζει προβλήματα. Ταξιδεύει στη Βενετία και στην πόλη πεθαίνει μετά από ένα χρόνο από έμφραγμα του μυοκαρίου σε ηλικία 70 ετών. Τον έθαψαν στην αγαπημένη του πόλη Μπαϋρόιτ, όπου κάθε χρόνο στο θέατρο που χτίστηκε γι’ αυτόν, γίνεται φεστιβάλ με έργα του και παραμένει τόπος προσκυνήματος για τους θαυμαστές του. Η γυναίκα του Κόζιμα, έζησε πολλά χρόνια ακόμη και πέθανε το 1930(!). Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο Βάγκνερ ήταν αντισημίτης και ξενόφοβος και αυτά του τα χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με τη μουσική του ενθουσίασαν αργότερα τον Αδόλφο Χίτλερ, ο οποίος είχε δηλώσει πως τα έργα του συνθέτη «είναι τα πλέον κατάλληλα για τα αυτιά των γνήσιων Γερμανών».

Ο Βάγκνερ υπήρξε ο άνθρωπος που απέκτησε πάρα πολλούς οπαδούς αλλά και πολλούς εχθρούς. Κανείς όμως δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο στην παγκόσμια ιστορία της μουσικής.

Ένας από τους ελάχιστους σύνθετες που άλλαξαν την πορεία της μουσικής. Στον Λιστ βρήκε ένα συντροφικό πνεύμα από το οποίο έμαθε πολλά, όπως και από τον Μπερλιόζ. Αλλά τους ξεπέρασε όλους σε ό,τι αφορά την απολυτότητα με την οποία κυνηγούσε το όνειρο μιας μορφής τέχνης όπου η μουσική και το δράμα θα αποτελούσαν αδιαίρετη ενότητα. Η μουσική του, πλούσια σε εκφραστική δύναμη, έντονα παραστατική, και σε μεγαλειώδη κλίμακα, δέσποσε τον 19ο αιώνα και χώρισε τον μουσικό κόσμο σε αντικρουόμενες παρατάξεις. Η επίδρασή της, καλή και κακή, σε αμέτρητους άλλους συνθέτες, εξακολουθεί πάντα, ενάμιση περίπου αιώνα μετά το θάνατό του, να αποτελεί αποφασιστικό παράγοντα. Έγραψε τα κείμενα όλων των έργων του διαβάζοντας και αντλώντας πλουσιοπάροχα από τις πηγές των μύθων που διάλεγε ως θέματα. Δεν παύει να τονίζει ότι είναι ο δημιουργός μιας νέας τέχνης, του μουσικού δράματος που είναι συμβολικό, φιλοσοφικό και ψυχολογικό έχοντας αντικείμενο τον «αιώνιο άνθρωπο». Η ορχήστρα του, τεράστια σε όγκο, είναι πλούσια σε ηχοχρώματα και αποτελεί το πρότυπο για αρκετούς μεταγενέστερους συνθέτες. Το γράψιμό του είναι πολυφωνικό με πρωτότυπους και νεοτερίστικους αρμονικούς συνδυασμούς. Ο Βάγκνερ μεταμόρφωσε την όπερα σε «μουσικό δράμα»: σε ένα ιδανικό μείγμα μουσικής, ποίησης, χορού και οπτικής απόλαυσης. Γενικότερα διεύρυνε τους ορίζοντες του αρμονικού σύμπαντος της εποχής του και τα τελευταία του έργα χαρακτηρίζονται από μουσικό πλούτο και περιπλοκότητα χωρίς προηγούμενο καθώς προετοίμασαν το έδαφος για πολλές από τις μουσικές εξελίξεις του επόμενου αιώνα. Εκτός από όπερες έγραψε ορχηστρικά και χορωδιακά κομμάτια, έργα για πιάνο και λογοτεχνικά κείμενα όπως, Τέχνη και Επανάσταση, Όπερα και Δράμα, Το εβραϊκό στοιχείο στη Μουσική, Η Τέχνη στο Μέλλον κ.α.

Ο ηλικιωμένος Βάγκνερ στο πιάνο

«Ο Βάγκνερ: Ένα ωραίο ηλιοβασίλεμα που το περάσαμε για το Βόρειο Σέλας»

Claude Debussy

«Η μουσική του νεώτερου κόσμου – η ωραιότερη, η δυναμικότερη – είναι δημιούργημα του χριστιανισμού»

«Το καθήκον ενός μαέστρου συνίσταται εξ ολοκλήρου στην ικανότητά του να υποδεικνύει σωστά το τέμπο»

«Γράφω μουσική με ένα θαυμαστικό!»

« “Ο κύκλος του δαχτυλιδιού” θα είναι…ό,τι σπουδαιότερο έχει γραφτεί ποτέ»

Richard Wagner

«Δεν μπορεί κανείς να κρίνει την όπερα του Βάγκνερ “Λόενγκριν” με το πρώτο άκουσμα και σε ό,τι με αφορά σαφώς δεν πρόκειται να υπάρξει δεύτερο»

« Ο Βάγκνερ έχει θαυμάσια λεπτά της ώρας αλλά ενοχλητικά τέταρτα…Είναι μια μουσική που πρέπει να ακούσεις πολλές φορές. Εγώ δεν πρόκειται»

Gioaccino Rossini

«Έχω ακούσει ότι η μουσική του Βάγκνερ είναι καλύτερη απ’ όσο ακούγεται»

Mark Twain

Αμερικανός συγγραφέας

«Ο “Πάρσιφαλ” είναι απ’ αυτές τις όπερες που αχρίζουν στις 6.00 κι αφού τραβάνε για τρεις ώρες κοιτάς το ρολόι σου και είναι…6.20!»

Davis Ράντολφ

Αμερικανός διευθυντής ορχήστρας

«Δεν μπορώ να ακούσω Βάγκνερ για πολλή ώρα. Με πιάνει μια επιθυμία

να εισβάλω στην Πολωνία»

Woody Allen

Αμερικανός κωμικός και σκηνοθέτης