Piotr Ilyich Tchaikovsky (1840-1893)
Πόσο δύσκολο είναι να κάνουμε κάποιον να δει και να αισθανθεί στη μουσική αυτό που βλέπουμε και αισθανόμαστε στον εαυτό μας!»
«Η μουσική είναι ένα ασύγκριτα ισχυρό μέσο και ταυτόχρονα το πιο λεπτό για να εκφράσεις τις μύριες αποχρώσεις της ψυχικής διάθεσης»
Piotr Ilyich Tchaikovsky
Ο συνθέτης με το μελαγχολικό βλέμμα
Ρώσος συνθέτης της ρομαντικής περιόδου και διευθυντής ορχήστρας.
Η ρωσική μουσική άργησε να ανθήσει. Στο απόγειό της έφθασε κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, όπου μια σειρά από συνθέτες άρχισαν να γράφουν πραγματικά αριστουργήματα. Από τη σύγχρονη άποψη ο πιο σημαντικός από αυτούς ήταν ο Πιότρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι, ο πιο διάσημος ρώσος συνθέτης που διαπότισε τη μουσική του μ’ αυτό που δεν κατόρθωσε να εκφράσει στην πραγματική του ζωή – το συναίσθημα. Ένας καλλιεργημένος μουσικός, με απέραντο και εκλεπτυσμένο τεχνικό υπόβαθρο, που συνδύασε την τελειότητα της σύνθεσης με την αμεσότητα της έκφρασης, γεφυρώνοντας τις δυτικές τάσεις με τη λαϊκή έμπνευση. Γιος ενός μηχανικού ορυχείων και μιας ερασιτέχνιδας πιανίστριας – γυναίκας με εύθραυστο ψυχισμό – ο Τσαϊκόφσκι γεννήθηκε σε μια επαρχιακή πόλη, το Βότκινσκ (στην επαρχία Βιάτκα) στις 7 Μαΐου 1840. Οι γονείς του προγραμμάτισαν γι’ αυτόν μια χαρακτηριστικά συμβατική ζωή – οικοτροφείο, πανεπιστήμιο και επαγγελματική καριέρα στη νομική. Στον Τσαϊκόφσκι δεν άρεσε τίποτε από αυτά. Ως παιδί υπήρξε ευτυχισμένος, αλλά η διστακτική και συνεσταλμένη προσωπικότητά του δεν του επέτρεπε να δημιουργεί εύκολα σχέσεις. Ο βίαιος χωρισμός από τη μητέρα του στα 8 του χρόνια, όταν τον έστειλαν στο οικοτροφείο, προανήγγειλε μια ζωή συναισθηματικού μαρτυρίου.
Ο Τσαϊκόφσκι βρήκε παρηγοριά στη μουσική. Το μουσικό του ταλέντο εκδηλώθηκε πολύ νωρίς και άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα πιάνου και αρμονίας στο Ωδείο της Αγίας Πετρούπολης μέχρι τα 22 του. Τότε εγκατέλειψε τη νομική και ακολούθησε την κλίση του για τη μουσική σύνθεση. Η πρώτη δημόσια παρουσίαση των συνθέσεών του έγινε μόλις 3 χρόνια αργότερα. Αποφοίτησε με αργυρό μετάλλιο από το Ωδείο της Αγίας Πετρούπολης και κατέλαβε την έδρα της αρμονίας στο Ωδείο της Μόσχας.
Η ζωή του ήταν γεμάτη αντιφάσεις. Σχετίστηκε με διακεκριμένους συνθέτες της εποχής του-Μουσόργκσκι, Μποροντίν, Ρίμσκι-Κόρσακοφ κ.α.- αλλά ποτέ δεν έγινε μέλος της ομάδας τους (Η ομάδα των «5 Ρώσων»). Παρά την καταθλιπτική του φύση και τη μεμψιμοιρία του, ο Τσαϊκόφσκι ήταν ένας πολύγλωσσος άνθρωπος που ταξίδεψε πολύ. Έφθασε ως και τις Ηνωμένες Πολιτείες όπου συμμετείχε στις εκδηλώσεις για τα εγκαίνια του Κάρνεγκι Χολ. Είχε δύσκολο χαρακτήρα και ήταν τρομερά ανασφαλής και εσωστρεφής. Πάγωνε στην ιδέα μιας στενής επαφής με τους άλλους, αλλά λαχταρούσε μια παθιασμένη συναισθηματική σχέση.
Ο Τσαϊκόφσκι υπέφερε πολύ από τη διαρκή προσπάθεια να συγκαλύπτει την ομοφυλοφιλία του, όπως τον υποχρέωναν τα ήθη της κοινωνίας όπου ζούσε. Η ζωή του άλλαξε όταν γνώρισε, μέσω του Νικολάι Ρουμπινστάιν, που ήταν ο εργοδότης του, τη μαντάμ φον Μεκ, μια πλούσια χήρα με την οποία άρχισε να αλληλογραφεί. Εκείνη ερωτεύτηκε την ευαίσθητη μουσική του που άγγιξε τις χορδές της δικής της έντονης προσωπικότητας. Η στενή και μακρόχρονη σχέση του με την πλούσια προστάτιδά του, που του χορηγούσε 6.000 ρούβλια το χρόνο, διήρκησε 13 ολόκληρα χρόνια και με δική τους απόφαση δεν συναντήθηκαν ποτέ, φοβούμενοι ότι αυτό θα κατέστρεφε το πάθος τους. Όταν η γυναίκα αποτραβήχτηκε από κοντά του εκείνος βυθίστηκε στη δυστυχία. Ο επιπόλαιος γάμος του με μια νεαρή γυναίκα, που ελάχιστα γνώριζε, κατέληξε γρήγορα σε οριστική διάλυση, που του στοίχισε μια νευρική κρίση.
Ο Τσαϊκόφσκι αναζήτησε και πάλι καταφύγιο στη μουσική. Βρήκε γαλήνη στη δραστηριότητα καταγραφής των συνθέσεών του κι έχτισε τη ζωή του γύρω της. Δεν πίστευε ότι οι καλλιτέχνες δουλεύουν μόνο όσο κρατά η έμπνευση. Όπως συνήθιζε να λέει, «Η Μούσα δεν έχει ωράριο». Από τις 9.30 κάθε πρωί συνέθετε μπροστά στο πιάνο του. Έκανε έναν περίπατο νωρίς το απόγευμα για να σκεφτεί τη πρωινή δουλειά και επέστρεφε αργότερα για διορθώσεις. Τελείωνε την ημέρα με μια παρτίδα χαρτιά κι ένα ποτήρι ουίσκι που τον βοηθούσε να κοιμηθεί. Η αυστηρή αυτή διαδικασία, έλεγε, τον κρατούσε πνευματικά υγιή. Οποιαδήποτε αναστάτωση θα απειλούσε την ισορροπία του.
Δεν ήταν χαρακτήρας που δημιουργούσε έντονες συμπάθειες. Οι φίλοι του αισθάνονταν συχνά προσβεβλημένοι από την αστόχαστη κριτική του. Χάρη στην επιτυχία των έργων του και στη διεθνή φήμη που είχε αποκτήσει, τιμήθηκε από τη ρωσική κυβέρνηση με το παράσημο του Αγίου Βλαδίμηρου, με το οποίο αισθάνθηκε πλήρως αποκατεστημένος, ενώ ορίστηκε και πρόεδρος του παραρτήματος στη Μόσχα της Ρωσικής Μουσικής Εταιρείας. Θεωρούνταν πια από όλους ως ο σημαντικότερος Ρώσος συνθέτης εν ζωή. Ανέλαβε έντονη δραστηριότητα ως διευθυντής ορχήστρας, η οποία τον οδήγησε σε νέες διεθνείς επιτυχίες. Έγινε θριαμβευτικά δεκτός στη Γερμανία. Ανακηρύχθηκε επίτιμο μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Διηύθυνε μια άκρως επιτυχή εκτέλεση της 4η συμφωνίας του σε συναυλία της Βασιλικής Φιλαρμονικής Ορχήστρας στο Λονδίνο και του απονεμήθηκε ο τίτλος του διδάκτορα στο Κέιμπριτζ.
Ο αιφνίδιος θάνατός του στην Αγία Πετρούπολη στις 6 Νοεμβρίου του 1893 ήταν πιθανότατα αυτοκτονία (ή από χολέρα που νοσούσε ήδη). Η κηδεία του, την οποία ακολούθησαν 60.000 άτομα, έγινε στην Αγία Πετρούπολη. Το τέλος του αντικατοπτρίζει τη ζωή του – γεμάτη αντιφάσεις, σε αντίθεση με την αμεσότητα των συνθέσεών του.
Τα συναισθήματα που καταπίεσε μέσα του ο Τσαϊκόφσκι βρίσκουν ελεύθερη έκφραση στη μουσική του, μετατρέποντας την ακρόασή της σε πραγματική απόλαυση. Οι μελωδίες του ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο σε ευαισθησία και λυρισμό, αποκαλύπτοντας την τεράστια μελαγχολία στα όρια της κατάθλιψης, του δημιουργού τους. Ο πιο διάσημος συνθέτης της Ρωσίας διαπότισε τη μουσική του με αυτό που δεν κατόρθωσε να εκφράσει στην πραγματική του ζωή – το συναίσθημα. Το στιλ του είναι κάπως ιδιόμορφο. Η δύναμη των συνθέσεών του οφείλεται περισσότερο στη φύση, παρά σε κάποιους αυστηρούς μουσικούς κανόνες. Έτσι, ενώ χρησιμοποιεί τις κλασικές φόρμες, από την άλλη παρουσιάζει θαυμάσια έργα σε ελεύθερη μορφή και άλλα προγραμματικής (μουσική με περιγραφικό τίτλο) μουσικής. Εξάλλου στις περισσότερες συνθέσεις του το κοσμοπολίτικο πνεύμα συνδυάζεται θαυμάσια με το λαϊκό ρώσικο στοιχείο, χωρίς αυτό όμως να σημαίνει ότι χρησιμοποιεί αυτούσιες λαϊκές μελωδίες όπως κάνουν οι «5».
Από επαγγελματικής άποψης γνώρισε στη ζωή του φήμη και τιμές, όπως προαναφέρθηκε, αλλά και δριμείες επιθέσεις. Κάποις κριτικός έγραψε: « Στους χορευτές προσφέρει λίγα, στην τέχνη σχεδόν τίποτε και στην καλλιτεχνική πορεία του μπαλέτου ένα σκαλοπάτι πιο χαμηλά!!». Η ακλόνητη και παγκόσμια δημοτικότητα που περιβάλλει σήμερα το όνομά του ήρθε μετά το θάνατό του. Σ’ όλη του τη ζωή ήταν θερμός θαυμαστής του Μότσαρτ και της ιταλικής όπερας πράγμα που τον κρατά μακριά από τη βαγκνερική επίδραση. Ο συμπατριώτης του Σοστακόβιτς έλεγε γι’ αυτόν: «Σαν τον Πούσκιν ο Τσαϊκόφσκι αποτελεί ένα θεμελιώδες κομμάτι της ρωσικής συνείδησης».
Ανάμεσα στα γνωστότερα από τα έργα που συνέθεσε σε διάστημα λίγο μεγαλύτερο από ένα τέταρτο του αιώνα συγκαταλέγονται τα μπαλέτα «Λίμνη των Κύκνων», «Ωραία Κοιμωμένη» και «Καρυοθραύστης», η όπερα «Ευγένιος Ονιέγκιν», οι συμφωνίες 4η, 5η, και 6η- η λεγόμενη «Παθητική», το 1ο κοντσέρτο για πιάνο, το κοντσέρτο για βιολί και Λίντερ. Όλα του τα έργα διέπονται από το καθαρά προσωπικό του ύφος που δεν είναι ούτε τόσο φανατικά γερμανικό, όπως τον κατηγόρησαν οι ρώσοι επικριτές του, αλλά ούτε και τόσο φανατικά ρωσικό, όπως υποστήριζαν οι ξένοι επικριτές του.
«Ποτέ στη ζωή μου δεν ήμουν τόσο ικανοποιημένος, τόσο περήφανος, τόσο ευτυχισμένος ξέροντας ότι έχω γράψει ένα καλό κομμάτι. Είναι το καλύτερο από όλα τα έργα που έχω γράψει ως τώρα…Το αγαπώ όπως ποτέ δεν αγάπησα κανένα άλλο από τα μουσικά μου παιδιά»
Piotr Ilyich Tchaikovsky
Για την συμφωνία σε σι ελάσσονα nο 6 «Παθητική»
«Έχοντας ζήσει 37 χρόνια με μια εγγενή απέχθεια προς το γάμο, είναι πολύ δυσάρεστο να βρεθείς, δια της βίας ή λόγω των συνθηκών, στη θέση του γαμπρού, ο οποίος επιπλέον δεν αισθάνεται καμία έλξη για τη νύφη»
Piotr Ilyich Tchaikovsky
«Έχουμε πολλούς δούκες και βαρόνους, αλλά μόνο έναν Τσαϊκόφσκι»
Ο τσάρος της Ρωσίας
στην κηδεία του συνθέτη
