Πάνος Καπετανίδης: Καραγκιοζοπαίχτης, Πρόεδρος Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών
“Το θέατρο σκιών είναι ένα θέαμα για όλη την οικογένεια”
Ο Καραγκιόζης είναι κεντρικός χαρακτήρας του παραδοσιακού τουρκικού και ελληνικού Θεάτρου Σκιών. Η παλαιότερη μαρτυρία για παράσταση Καραγκιόζη στον ελλαδικό χώρο χρονολογείται το 1809 και την τοποθετεί στην περιοχή των Ιωαννίνων. Αφορά παράσταση στην τουρκική γλώσσα, όπως περιγράφεται από τον ξένο περιηγητή Χόμπχαους, την οποία παρακολούθησε και ο Λόρδος Βύρων. Παράσταση Καραγκιόζη αναφέρεται και από τον διπλωμάτη Πουκεβίλ στο έργο του Voyage dans la Grèce που εκδόθηκε το 1820. Οι πρώτοι Καραγκιοζοπαίχτες στα Ιωάννινα ήταν Αθίγγανοι και Εβραίοι. Το θεατρικό θέαμα διαδόθηκε και άρχισε έκτοτε να παίζεται στην ελληνική γλώσσα, διατηρώντας τα ίδια τεχνικά χαρακτηριστικά, διαμορφώνοντας όμως παράλληλα ξεχωριστό περιεχόμενο, αντλημένο από την ελληνική παράδοση.
Στην Ελλάδα ο Καραγκιόζης, ως λαϊκός ήρωας εκπροσωπεί το φτωχό, εξαθλιωμένο, πονηρό Έλληνα, στο περιβάλλον της Τουρκοκρατίας. Είναι καμπούρης και περιστοιχίζεται από την οικογένειά του, το φίλο του Χατζηαβάτη, το θείο του Μπάρμπα-Γιώργο και άλλους χαρακτήρες. Ζει σε παράγκα, είναι ξυπόλητος και μένει απέναντι από το σεράι του Βεζίρη. Τα θέματα των έργων του Θεάτρου Σκιών είναι συνήθως σατιρικά, προκαλώντας γέλιο στους θεατές ενώ πολλές φορές αναφέρονται σε πραγματικά και σύγχρονα ζητήματα που ενδιαφέρουν τον κόσμο. Για τον αγαπημένο ήρωα και το θέατρο σκιών γενικότερα συνομιλούμε σήμερα με τον κ. Πάνο Καπετανίδη, σημαντικό καραγκιοζοπαίχτη και Πρόεδρο του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών.
Συνέντευξη στον συνεργάτη μας Χάρη Μαντέλλο.
1) Κύριε Καπετανίδη τι σας ώθησε να ασχοληθείτε με αυτή την σημαντική και πολύ ιδιαίτερη τέχνη του θεάτρου σκιών και πόσα χρόνια ασχολείστε με αυτή;
Από μικρός μου άρεσε να υποδύομαι κάτι διαφορετικό από εκείνο που είμαι, χωρίς να ξέρω ότι αυτό είναι η τέχνη της υποκριτικής. Όλα ξεκίνησαν από μια κινηματογραφική μηχανή 8 mm, δώρο του αείμνηστου πατέρα μου, και οι ταινίες του Τσάρλυ Τσάπλιν που έβλεπα και ξανάβλεπα. (Δεν υπήρχε τότε τηλεόραση). Αργότερα είδα για πρώτη φορά Καραγκιόζη από τον Χαρίδημο, και μετέπειτα από τον Βάγγο (Κορφιάτη), ο οποίος μάλιστα με έβαλε στην σκηνή του και έγινε ο δάσκαλός μου για την τέχνη αυτή. Εκεί, στην σκηνή του Βάγγου, κατάλαβα ότι ο καραγκιοζοπαίχτης κάνει πιο σπουδαία πράγματα από τον ηθοποιό, μιας και υποδύεται όλους τους ρόλους του μπερντέ, ακόμα και τους γυναικείους. Παρ’ όλα αυτά στην περίοδο της εφηβείας μου και επειδή εκείνη την εποχή το επάγγελμα του καραγκιοζοπαίχτη δεν ήταν για τους πολλούς «αξιοπρεπές» επάγγελμα, (αδίκως), αποφάσισα να προσανατολιστώ επαγγελματικά προς τον χώρο του θεάτρου και έτσι σπούδασα θέατρο. Αυτό δεν μου έκανε κακό, γιατί όταν το 1985 ανέβασα με γιγαντομπερντέ, γιγαντοφιγούρες και συμμετοχή του θεατρικού θιάσου μου (που εν τω μεταξύ είχα συνδημιουργήσει με τον αείμνηστο συνεργάτη μου Γιάννη Κόκκινο) τον «Γάμο του Καραγκιόζη» και μάλιστα στο «Φεστιβάλ Αθηνών» του Ε.Ο.Τ., βλέποντας την καλλιτεχνική αλλά και από δημοσιογραφικής προβολής απήχηση που είχε, το ξανασκέφτηκα και επέστρεψα σε αυτό που περισσότερο αγάπησα, στο Θέατρο Σκιών.
2) Ποιοι θεωρείτε ότι είναι οι σπουδαιότεροι καραγκιοζοπαίχτες και ποιες θα θεωρούσατε ότι είναι οι παραστάσεις ή χρονικές περίοδοι ορόσημα στην ιστορία του Καραγκιόζη;
Θα μιλήσω για τους απόντες, οι οποίοι αποτέλεσαν και τα ινδάλματά μου. Ο ένας είναι ο δάσκαλός και μέντοράς μου Βάγγος, χωρίς την γνωριμία του οποίου δεν θα αποφάσιζα ποτέ να ασχοληθώ με το Θέατρο Σκιών. Ο δεύτερος είναι ο Γιώργος Χαρίδημος από τον οποίο πρωτοείδα παράσταση στο Κερατσίνι. Στην ουσία οι βασικοί εκπρόσωποι της Πειραιώτικης, όπως λέμε, στην ουσία σχολής, την οποία θεωρώ ως η μοναδική σχολή της τέχνης με την απόλυτη θεατρική δομή δράσης. Δηλαδή με παραστάσεις που έχουν «αρχή» (Εισαγωγή, γνωριμία των προσώπων», «μέση» (κορύφωση) και «τέλος» (λύση και κάθαρση).
Ιστορικό ορόσημο της μεγαλύτερης ανόδου της τέχνης είναι από το 1915 μέχρι το 1960, όπου στην περίοδο αυτή δημιουργούνται και τα περισσότερα έργα και γεννιούνται οι μεγαλύτεροι καραγκιοζοπαίχτες. «Ο Μεγαλέξανδρος και το φίδι» «Ο Αθανάσιος διάκος» «Ο Κατσαντώνης» δίδαξαν στους αναλφάβητους ιστορία. Αλλά και «Ο Καραγκιόζης Γιατρός με το ζόρι» μαζί με τις άλλες κλασσικές κωμωδίες και δράματα ανταγωνίστηκε τον Μολιέρο και τους άλλους ευρωπαίους συγγραφείς.
Μετά ξεκινάει η πτώση αφού ξεκινά και στην Ελλάδα η καταστροφική για τον Καραγκιόζη μας πορεία του κινηματογράφου (μόνιμου και φορητού) που σιγά σιγά «ξηλώνει» τον Θέατρο Σκιών από τα μαντράκια και τον εξοστρακίζει ακόμα και από τα επαρχιακά καφενεία.
3) Σίγουρα μια παράσταση ενθουσιάζει και διασκεδάζει το μικρό ηλικιακά κοινό. Θα λέγατε όμως ότι και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία θεατές μπορούν άνετα να ψυχαγωγηθούν με τους ήρωες του θεάτρου σκιών;
Θα διαψεύσω την σιγουριά σου, επειδή το Ελληνικό-λαϊκό θέατρο Σκιών δεν είναι για μικρά παιδιά, ή καλύτερα δεν ενθουσιάζει κυρίως τις μικρές ηλικίες. Είναι θέαμα για όλη την οικογένεια, και ενθουσιάζει τις ηλικίες του νηπιαγωγείου έως και του γηροκομείου. Περιλαμβάνει παραστάσεις, φράσεις και αστεία και σάτιρα τόσο για παιδιά όσο και για μεγάλους. Η λανθασμένη αντίληψη ότι ενθουσιάζει κυρίως το μικρό ηλικιακά κοινό, ξεκινάει από τους αναγκαστικούς λόγους επιβίωσης με αφορμή την περίοδο της κρίσης του επαγγέλματος και την άνοδο του κινηματογράφου. Κορυφώνεται την περίοδο αναβίωσης στα «κυριακάτικα παιδικά πρωινά» (με πλειοψηφία θεατών τα παιδιά στους κινηματογράφους πλέον) την δεκαετία του 1970. Αυτή η αναγκαστική προσέγγιση των μικρών ηλικιών δημιούργησε στους καλλιτέχνες ένα είδος «αυτολογοκρισίας» με το να μην λένε το ένα ή το άλλο, που δεν θα γινόταν αντιληπτό από τις μικρές ηλικίες. Έτσι με την πάροδο των χρόνων αυτή η αυτολογοκρισία έφερε μια λεκτική και όχι μόνο, αποστέωση από έργα και αστεία που ήταν κατανοητά ή φανατικά αποδεκτά στις μεγαλύτερες ηλικίες. Το κακό συμπληρώνεται στις μέρες μας με την είσοδο μη ταλαντούχων ή ακόμα και ευκαιριακών στο επάγγελμα, που δεν έχουν θητεύσει ούτε μία μέρα πίσω από τον μπερντέ ενός άξιου μάστορα, με καλλιτεχνική εμπειρία κυρίως από το youtube και που θεωρούν ως παιδικό το παιδαριώδες. Ευτυχώς υπάρχουν ακόμα και άξιοι νέοι, που προσπαθούν να βγάλουν τον Ελληνικό Καραγκιόζη από αυτή την λαίλαπα των ασχέτων αναβιώνοντας παλιές ξεχασμένες παραστάσεις και δημιουργώντας καινούργια έργα βάζοντας ταυτόχρονα σύγχρονο λόγο στα κλασσικά.
4) Ακούμε συχνά να χρησιμοποιείται ο χαρακτηρισμός “Καραγκιόζης” όταν κάποιοι θέλουν να μειώσουν ή να σπιλώσουν κάποιον. Σας ενοχλεί όταν το ακούτε;
Προσωπικά αυτό με ενθουσιάζει, επειδή δείχνει πόσο ζωντανή είναι η τέχνη μας, αρκεί η «βρισιά» χρησιμοποιείται σωστά. Δηλαδή όταν τον παλιάνθρωπο τον αποκαλούν «Καραγκιόζη» είναι λάθος, γιατί ο Καραγκιόζης μας δεν είναι παλιάνθρωπος. Όταν αποκαλούν έναν κακό πολιτικό επίσης «Καραγκιόζη» πάλι λαθεύουν γιατί ο Καραγκιόζης χτυπάει αλύπητα με την σάτιρα του τους κακούς πολιτικούς. Πολλές φορές, ακόμα χειρότερα, αποκαλούν «Καραγκιόζη» τους ηλίθιους, τους βλάκες, Γιατί ο Καραγκιόζης μας είναι πανέξυπνος, αφού παρά του ότι είναι ραχιτικός, και πάμφτωχος καταφέρνει και ζει την τετραμελή οικογένειά του. Ο Καραγκιόζης στην ουσία αντιστοιχεί ως μειωτικός χαρακτηρισμός (βρισιά) με την αντίστοιχη του «Κλόουν» (Clown) που αποκαλούν έτσι οι αγγλόφωνοι τον κακοφτιαγμένο, τον ασουλούπωτο ή τον άσχημο.
5) Ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός καλού καραγκιοζοπαίχτη; Πρέπει, ας πούμε, να μπορεί να κατασκευάσει τις φιγούρες, να μπορεί πειστικά να αλλάζει φωνή στην ερμηνεία των χαρακτήρων, να έχει κάποια ιδιαίτερη τεχνική;
Στην όλη μου καλλιτεχνική δράση, στην αρχή ως μαθητευόμενος και πλέον σαν δάσκαλος, έχω καταλήξει σε ένα «τρίπτυχο» που ισχύει με την ακριβή σειρά που θα το περιγράψω: Πρώτο είναι το «τί λες» (Σωστό παραδοσιακό ή θεατρικό “σενάριο”) Δεύτερο το «πώς το λες αυτό που λες» (υποκριτική απόδοση που να προκαλεί συγκίνηση) και τρίτο και τελευταίο (όχι βέβαια λιγότερο σημαντικό) είναι όλα τα υπόλοιπα. Δηλαδή: Φιγούρες, σκηνή, σκηνικά, ηχοσύστημα, χρήση ηχητικών φωτιστικών και άλλων εφέ και άλλα πολλά.
Οι φιγούρες και τα σκηνικά, το κατασκευαστικό δηλαδή μέρος είναι από μόνο του μια ξεχωριστή σπουδαία εικαστική τέχνη, που καλό θα είναι να την κατέχει ένας καλός καραγκιοζοπαίχτης, αλλά δεν είναι το απαραίτητο. Πολλοί, παλιοί, καλοί μάστορες, δεν κατείχαν το ίδιο καλά την τέχνη της κατασκευής φιγούρας ή σκηνικών. Αρκετοί πάλι από τους σπουδαιότερους, αν και ήταν καταπληκτικοί κατασκευαστές, λόγω φόρτου εργασίας την «χρυσή εποχή», ανέθεταν σε άλλους καλλιτέχνες ζωγράφους – σκαλιστές το εικαστικό μέρος. Να τους φτιάχνουν δηλαδή τις φιγούρες, τα σκηνικά, αλλά και τις «ρεκλάμες».
6) Υπάρχει στήριξη του κράτους στον κλάδο και στο έργο σας;
Καμία στήριξη από το κράτος, το οποίο δεν επιτελεί ούτε το καθήκον του, παρά την προ δεκαετίας, ακριβώς, υπόσχεσή του. Δηλαδή να προωθήσει στην UNESCO (όπως έκανε η Τουρκία) ώστε να περιληφθεί η τέχνη του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά της πατρίδας μας. Μόνη εξαίρεση αποτελούν οι Δήμοι, που αρκετοί περιλαμβάνουν στα πολιτιστικά προγράμματά τους παραστάσεις Θεάτρου Σκιών. Τελευταία, θα το πω, κι αυτοί που βάζουν τον Καραγκιόζη στα πολιτιστικά τους προγράμματα ολοένα και τον υποτιμούν, μη παραχωρώντας τις απαραίτητες υποδομές (εξέδρα, καθίσματα, σωστοί χώροι) για την πραγματοποίηση μιας παράστασης.
7) Υπάρχει ενδιαφέρον από νέους ανθρώπους να συνεχίσουν την παράδοση του καραγκιοζοπαίχτη;
Θα σας κάνει εντύπωση, αλλά το ενδιαφέρον νέων παιδιών να ακολουθήσουν ακόμα και επαγγελματικά την τέχνη αυτή είναι το μεγαλύτερο από όλα τα προηγούμενα χρόνια. Θα έλεγα επίσης ότι είναι στην «μόδα» περισσότερο από ποτέ. Αυτή μου η πεποίθηση μπορεί να πηγάζει στο ότι η πληροφορία είναι πλέον ευκολότερη να διαδοθεί από άλλες περιόδους: Εκατοντάδες παιδιά απ’ όλη την Ελληνική επικράτεια δείχνουν το ενδιαφέρον τους, ανεβάζουν βίντεο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ανεβάζουν τα ζωγραφικά έργα τους, ζητούν βοήθεια και πληροφορίες. Όμως ένα πράγμα λείπει. Το κλασσικό μαντράκι. Το μόνιμο στέκι του καραγκιοζοπαίχτη, με τις σωστές και ολοκληρωμένες παραστάσεις, παιγμένες με τον σωστό παραδοσιακό τρόπο. Τριάντα και πλέον χρόνια, σαν πρόεδρος του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών, ενός Σωματείου που φέτος κλείνει 95 χρόνια συνεχούς λειτουργίας, προσπαθώ για την δημιουργία «Εθνικής Σκηνής». Ενός χώρου που θα παίζουν ΟΛΟΙ οι ικανοί καραγκιοζοπαίχτες. Αυτό θα αποτελέσει το σχολειό. Το «εκκολαπτήριο», όπου θα μαθητεύουν σωστά όσοι ενδιαφέρονται να γίνουν οι φορείς και συνεχιστές της μοναδικής στο είδος της, παραδοσιακής-λαϊκής τέχνης. Βέβαια τα παιδιά της επαρχίας θα εξακολουθήσουν να έχουν το ίδιο πρόβλημα, αλλά άμα έχουν σοβαρό ενδιαφέρον θα βρουν τον τρόπο.
8) Κλείνοντας τι πιστεύετε ότι θα έλεγε ο αγαπημένος μας Καραγκιόζης για όσα συμβαίνουν με τον κορονοϊό;
Ο φυσικός χώρος να «μιλήσει» ο Καραγκιόζης είναι η σκηνή του. Εγώ, με τον Καραγκιόζη μου, πάντα «βγάζω γλώσσα» στα κακώς κείμενα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής σατιρίζοντας τα. Έτσι και για τον κορονοϊό! Τον σατίρισα από την πρώτη στιγμή, φτιάχνοντας ένα τραγούδι με γνωστή μουσική από καραόκε. Γρήγορα όμως ήρθε το κλείσιμο των σχολείων και των και έτσι κατάφερα να το παρουσιάσω στο κοινό μου μόνο σε δύο παραστάσεις. Τα υπόλοιπα τα λέω πια με σκιτσάκια που ζωγραφίζω ψηφιακά με τα τεχνολογικά μέσα που κατέχω.
