«Είμαι κι εγώ Ελληνικός.
Προσοχή, όχι Έλλην, ούτε Ελληνίζων, αλλά Ελληνικός»
Κ. Π. Καβάφης
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης γεννήθηκε στις 29 Απριλίου 1863 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και την ίδια ημερομηνία στο ίδιο μέρος άφησε την τελευταία του πνοή το 1933. Ένας ποιητής που έγραψε ελληνική ποίηση έξω από τον ελλαδικό χώρο, «σε μιαναπομονωμένη περιοχή του ελληνισμού, στην Αλεξάνδρεια» κατά τον Λ. Πολίτη. «Ο Καβάφης, κατά την γνώμη μου, είναι ποιητής υπερμοντέρνος, ποιητής των μελλουσών γενεών. (Cavafy selon mon avisest un poète ultra–moderne, un poète des générationsfutures)». Πιθανολογείται πως πρόκειται για «αυτοεγκώμιο»- υπαγόρευση από τον ίδιο τον ποιητή σε ανταποκριτή γαλλόφωνου περιοδικού.
Είναι γνωστός ο καβαφικός κανόνας με τα 154 -«Αναγνωρισμένα»- ποιήματα, αλλά υπάρχουν και τα«Αποκηρυγμένα», τα «Κρυμμένα» και τα «Ατελή», ενώδεν λείπουν και οι μεταφράσεις. Τα ομηρικά, ελληνιστικά και βυζαντινά στοιχεία αφθονούν στην ποίησή του, η οποία έχει εδραιωθεί στην παγκόσμια γραμματεία με πολλές και επάλληλες, ανανεωμένες μεταφράσεις. Διακρίνεται ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας της και στην εποχή της εμφάνισης του ευρωπαϊκού μοντερνισμού πολλοί θα προωθήσουν την καβαφική ποίηση στον αγγλόφωνο λογοτεχνικό κόσμο, ενώ ο T. S. Eliot δημοσίευσε ποιήματά του μεταφρασμένα στο περιοδικό του Criterion. Το λιτό και λακωνικό ύφος του, η λανθάνουσα, αλλά ιδιαίτερα καυστική, ειρωνεία του, ο συγκρατημένος ενθουσιασμός του, αλλά και η πολυεπίπεδη αξία του έργου του με ιστορικά, φιλοσοφικά και ψυχολογικά αποστάγματα σκέψης καθιστούν τον Καβάφη «ποιητή των μελλουσών γενεών».
Στο γνωστό διαμέρισμά του στην οδό Λέψιους, στην Αλεξάνδρεια, θα υποδεχθεί εγχώριους λόγιους αλλά και πολλούς Έλληνες και ξένους λογοτέχνες και οι συζητήσεις τους θα ενισχύσουν βεβαιωτικά «την ακμαία και διαρκή διείσδυση των στίχων του στην καθημερινή ζωή μέχρι και σήμερα».
Προστρέχοντας συνεχώς στην Τέχνη της ποιήσεως προσέγγισε θεματικά πτυχές της καθημερινότητας, της ανθρώπινης ψυχής, της πολιτικής και κοινωνικής αλλοτρίωσης, της πνευματικής ανεκτικότητας.
“Με τες εκτεταμένες επικράτειες,
με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών”
Οι “στοχαστικές προσαρμογές”, o πολιτισμικός συγκρητισμός της Ελληνιστικής περιόδου, η πολυφυλετική συνύπαρξη των κατοίκων των ελληνιστικών βασιλείων (Μεσοποταμία. Αίγυπτος…), η πολυφωνικότητα και γενικότερα οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες είναι εκείνα τα στοιχεία που ύμνησε ο Καβάφης.
Με βάση τα παραπάνω στοιχεία θα μπορούσε κάποιος μελετητής του καβαφικού έργου να κατατάξει τον δημιουργό του στους Παγκόσμιους λογοτέχνες, αφού οι ιδέες που αναδύονται από τα ποιήματά του υπερβαίνουν τα στενά όρια του κράτους ή του έθνους,όπως τα γνωρίζουμε σήμερα.
Σχετικά με την παγκοσμιότητα του Καβάφη ο Διονύσης Καψάλης επισήμανε με έμφαση: “ Αν το ζητούμενο είναι η πολυπολιτισμική κοινωνία, θα τη βρούμε στον Καβάφη. Αν είναι ο συγκρητισμός, ασφαλώς και θριαμβεύει στον Καβάφη. Αν είναι η πλάνη της εθνικής συνείδησης μέσα στη φαντασμαγορία της αυτοκρατορίας, δεν θα βρούμε αρμοδιότερο ποιητή από τον Καβάφη. Αν είναι ο μειονοτικός λόγος, σίγουρα θα τον ακούσουμε να διατρανώνει την υπόγεια κυριαρχία του στον Καβάφη”.
Ο Καβάφης στο ποίημα “Στα 200 π.χ.” λειτουργώντας ως ένας Έλληνας εκπρόσωπος των Ελληνιστικών βασιλείων προβάλλει με υπερηφάνεια τις κατακτήσεις και τα επιτεύγματα των Ελλήνων μετά την εκστρατεία και τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου. Ο ποιητής δεν εστιάζει μόνο στις εδαφικές κατακτήσεις αλλά καυχιέται και για το νέο πολιτιστικό πλαίσιο που διαμορφώθηκε από το ελληνικό στοιχείο.
“Κι απ’ την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία, βγήκαμ’ εμείς,
ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας”.
O Καβάφης συνειδητά αποφεύγει την λεπτομερή καταγραφή των στρατιωτικών επιτυχιών του Μ. Αλεξάνδρου και εστιάζει εμφαντικά στα νέα πολιτισμικά δεδομένα που προέκυψαν από την θριαμβευτική πορεία των Ελλήνων στον χώρο της Ασίας. Εξαίρει την πολυφυλετική συνύπαρξη στα ελληνιστικά βασίλεια, που λειτουργεί ως κάτοπτρο των σύγχρονων πολυπολιτισμικών κοινωνιών.
Σε αυτές τις κοινωνίες δεσπόζoυν ο συγχρωτισμός των διαφορετικών στοιχείων (εθνικών, γλωσσικών, θρησκευτικών…) καθώς και ο σεβασμός και η ανεκτικότητα στο διαφορετικό και το αντίθετο. Η ετερότητα-ετερογένεια των διαφόρων μειονοτικών ομάδων ή εθνοτήτων προβάλλεται ως φυσικό δικαίωμα και γονιμοποιό στοιχείο.
”Είμεθα ένα κράμα εδώ,
Σύροι, Γραικοί,
Αρμένιοι, Μήδοι”
Η πληθυσμιακή ετερογένεια-και όχι μόνον-των ελληνιστικών βασιλείων ανέδειξε το μεγάλο βαθμό προσαρμοστικότητας του ελληνικού στοιχείου – σε όλες τις εκφάνσεις του – στα νέα δεδομένα που προέκυψαν από την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου στο χώρο της Ανατολής.
“Εμείς, οι Αλεξανδρείς, οι Αντιοχείς,
οι Σελευκείς, κ’ οι πολύάριθμοι
επίλοποι Έλληνες Αιγύπτου και Συρίας,
κ’ οι εν Μηδία, κ’ οι εν Περσίδι, κι‘ όσοι άλλοι”
Ειδικότερα τονίζει τη δυναμική του ελληνικού πνεύματος που κατόρθωσε να διαδώσει τα υγιή στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού χωρίς να παραβλέπει και τα δημιουργικά στοιχεία του ιθαγενούς στοιχείου (πολιτισμός της ανατολής) μέσα από την πρόσμειξη των διαφορετικών στοιχείων (γλωσσικών, θρησκευτικών…).Έτσι με οδηγό τον θρησκευτικό συγκρητισμό δημιουργήθηκε για την εποχή εκείνη και στον χώρο της ανατολής, αυτό που σήμερα ονομάζουμε “πολυπολιτισμική κοινωνία”.
Η ευελιξία του ελληνικού στοιχείου το βοήθησε να προβεί με αποτελεσματικό τρόπο στις αναγκαίες “στοχαστικές προσαρμογές” και να πετύχει τη σύνθεση των διαφορετικών στοιχείων. Αποτέλεσμα αυτών των προσαρμογών υπήρξε η ανάδυση και ανάδειξη ενός “καινούριου κόσμου” που διακρίνεται για την ποικιλότητα των στοιχείων του και την ειρηνική συνύπαρξή τους. Μία σύνθεση αλλότριων στοιχείων που συνυπάρχουν με έναν υγιή και δημιουργικό τρόπο υπακούοντας στο διαχρονικό Εγελιανό σχήμα και συμπαντικό νόμο της διαλεκτικής: Θέση – Αντίθεση -Σύνθεση.
Το επίτευγμα αυτό του ελληνιστικού κόσμου, όπως το παρουσιάζει ο ποιητής, προϋποθέτει και επιβάλλει τη δημιουργική σύνθεση των διαφόρων ιδιαιτεροτήτων (γλωσσικών, πολιτιστικών, θρησκευτικών…), που ενυπάρχουν σε κάθε εθνική ή φυλετική κοινότητα. Αυτό συνιστά ένα δύσκολο εγχείρημα γιατί προϋποθέτει την πνευματική και κοινωνική ανεκτικότητα μπροστά στο όραμα μιας κοινωνίας, όπου το διαφορετικό θα αντιμετωπίζεται ως μία πρόκληση κατανόησης και συνεργασίας και όχι ως κάτι επικίνδυνο για την “καθαρότητά” μας (εθνική, φυλετική…). Η ποικιλομορφία, ο σεβασμός στο διαφορετικό και η σύνθεση των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων αποτελούν “κατηγορική προσταγή” και σήμερα για την επιβίωση του σύγχρονου κόσμου.
“Και την κοινήν Ελληνική Λαλιά
ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ως τους Ινδούς”
Ο ποιητής Καβάφης δεν καυχιέται μόνον για τις “στοχαστικές προσαρμογές” αλλά και για την Ελληνική Γλώσσα που αποτελεί το καύχημα και τη δόξα του Ελληνισμού στην διαχρονική του πορεία. Αυτή η γλώσσα αποτέλεσε το πυρηνικό στοιχείο για την διατήρηση της εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων στα ελληνιστικά βασίλεια, αλλά και το όργανο για την μορφοποίηση και εξωτερίκευση των νέων ιδεών που ανθοφόρησαν στις πολυφυλετικές κοινωνίες της ελληνιστικής περιόδου.
Σε αυτό το νέο πολιτιστικό τοπίο των ελληνιστικών χρόνων, όπου οι στοχαστικές προσαρμογές επώασαν τον καινούριο κόσμο, κάποιοι απουσίαζαν –πλην Λακεδαιμονίων. Σε κάθε εποχή κάποιοι απουσιάζουν γιατί αδυνατούν να κατανοήσουν τα νέα ρεύματα και μένουν αγκυλωμένοι στο παλιό και τρέφονται μόνον από τη δόξα του παρελθόντος χωρίς να επιχειρούν έστω μικρά βήματα προς το μέλλον. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που ο ποιητής ειρωνεύεται με καυστικό τρόπο τη στάση των απόντων Λακεδαιμονίων.
“Για Λακεδαιμoνίους να μιλούμε τώρα!”
Μια φράση που καυτηριάζει και σήμερα ανάλογες συμπεριφορές.
*Αφιέρωμα στα 160 χρόνια από τη γέννηση του Ποιητή και τα 90 χρόνια από τον θάνατό του (29 Απριλίου 1863-29 Απριλίου 1933).
